هفته سلامت روان سال ۱۴۰۲ از ۱۸ مهرماه با شعار «سلامت روان مسئولیت فردی و اجتماعی همه ماست» آغاز شد؛ عنوانی که برای چهارمین روز از این هفته در نظر گرفته شده است «تاثیر حمایت و ارتباطات اجتماعی سالم بر سلامت روان» است.

دکتر سیدمحمدحسین چاوشیان، دبیر مجمع ملی خانواده در گفت‌وگو با ایکنا به تأثیر حمایت و ارتباطات اجتماعی سالم بر سلامت روان پرداخته که در ادامه مطالعه می‌کنید.

«زمانی که صحبت از ارتباطات اجتماعی می‌کنیم، باید توجه داشته باشیم که این مسئله چه تأثیراتی را در سلامت روان دارد و متقابلا خود سلامت روان نیز چه تأثیراتی در ارتباطات اجتماعی انسان خواهد داشت. انسان یک موجود اجتماعی است که یکی از وجوه مهم آن در عرصه اجتماعی، مهارت برقراری ارتباط است که البته در اینجا هر نوع ارتباط اجتماعی مد نظر نیست یعنی وقتی صحبت از ارتباطات اجتماعی می‌کنیم، قطعا ارتباطاتی است که بتواند مفید، سازنده و مؤثر باشد.

خود موضوع ارتباطات اجتماعی نیز باید بر برخی دانش‌ها و مهارت‌ها مبتنی باشد، یعنی اگر ما نتوانیم مهارت لازم را برای ارتباطات اجتماعی داشته باشیم، شاید خود این ارتباطات اجتماعی بدون یادگیری مبانی و مهارت‌های آموزشی و رفتاری، به سلامت روان صدمه زده و باعث ایجاد خلل در شخصیت انسان شود. آدمی از بدو کودکی که در جامعه حضور پیدا کرده و رشد می‌کند، در همه مراحل مختلف رشد خود از گجمله ارتباط او با گروه‌های مختلف و نحوه حل مسائل مختلف در تعارضات اجتماعی، قدم به قدم به او یاد می‌دهد که با پدیده‌های اجتماعی مواجه شود و ارتباطات اجتماعی را بیاموزد.

تأکید مبانی دینی بر ارتباطات اجتماعی

زمانی که به مبانی دینی می‌نگریم، مشاهده می‌کنیم که این مبانی برای اینکه ارتباطات اجتماعی مؤثری داشته باشیم، برخی نکات و شاخص‌ها را ارائه کرده است. نکته اول توجه به یادگیری مهارت‌های ارتباطی است. شاید در دین اسلام بتوانیم ادعا کنیم که بیشترین تأکید بر مهارت‌آموزی و دانش‌افزایی وجود دارد. در قرآن کریم آمده است: «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ؛ آیا کسانی که می‌دانند و کسانی که نمی‌‏دانند، یکسانند». «وَقُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْمًا؛ به پروردگارم بگو بر دانشم بیفزای» همچنین، در روایت آمده است: «اطلُبوا العِلمَ مِنَ المَهدِ إلَی اللَّحْدِ؛ ز گهواره تا گور دانش بجوی». در این آیات و روایت به ما تأکید شده است که اگر بخواهیم در صحنه اجتماعی حضور پیدا کنیم، باید مهارت‌ها و دانش را بیاموزیم.

لذا این‌گونه است که در ارتباطات اجتماعی نمی‌توان گفت که هر نوع ارتباطی مؤثر است. امروزه افرادی که از سلامت جسمی، ورانی و رفتاری بهتری برخوردار هستند، ارتباطات اجتماعی نیز در زندگی ایشان با نمود بیشتری و واضح‌تری دیده می‌شود. اینکه مشاهده می‌کنیم برخی افراد دارای رفتار سالمی بوده و از سلامت جسمانی و روانی برخوردار هستند، به این دلیل است که ارتباطات اجتماعی مؤثری دارند و این همان چیزی است که قرآن کریم به ما آموخته است.

خداوند متعال در قرآن کریم به انسان می‌آموزد که چگونه با دیگران ارتباط برقرار کرده و در محیط اجتماعی حضور پیدا کند. در سوره مبارکه حجرات آمده است: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَی وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا؛ ای مردم ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید». این آیه نشانه‌ای است که ما با وجود همه اختلافات و فرهنگ‌های مختلفی که وجود دارد، باید بتوانیم در محیط اجتماعی با دیگران ارتباط برقرار کنیم و در کنار یکدیگر به این مسئله ارتباط اجتماعی اهمیت داده و آن را ایجاد کنیم.

البته ما برای اینکه بتوانیم ارتباط اجتماعی مؤثری داشته باشیم، باید چند نکته را مدنظر قرار دهیم. در این زمینه ابتدا باید ارتباط اجتماعی را به عنوان وسیله‌ای برای اصلاح امور اجتماعی بدانیم. در این زمینه در قرآن کریم آمده است: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ؛ در حقیقت مؤمنان با هم برادرند پس میان برادرانتان را سازش دهید». این آیه نشان می‌دهد که انسان باید یک زندگی مسالمت‌آمیز اجتماعی داشته باشد که نه تنها ارتباط اجتماعی را به معنای درون‌بینی، بین گروهی و ملیتی و قومیتی بداند بلکه باید به صورت فراملیتی و فرادینی بدان بنگرد. قرآن کریم در زمینه نگاه فرادینی می‌فرماید: «تَعَالَوْا إِلَی کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ؛ بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است بایستیم». این مسئله می‌تواند نوعی مبنا در ارتباطات اجتماعی ما باشد که از افراد دعوت کنیم تا در یک نقطه واحد و مشترکی قرار گیرند تا بتوانند با این نگاه و مبنا ارتباطات اجتماعی داشته باشند.

البته پیش‌زمینه این مسئله توجه به گفتار سالم و صحیح است. در قرآن کریم آمده است: «قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا؛ با مردم به نیکی صحیت کنید». «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَیِّنًا لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَی؛ و با او سخنی نرم گویید شاید که پند پذیرد یا بترسد». البته نباید از این مسئله غافل باشیم که ما در بسیاری از رفتارهایی که در عرصه‌های مختلف فرهنگی، بین ادیانی و ... بروز می‌دهیم، بعضا به دنبال دعوت از افراد برای دین خود هستیم اما غافل از اینکه این دعوت نباید صرفا به صورت لسانی باشد. «کُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ‏ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ؛ مردمان را با اعمال خود (به خوبی‌ها) دعوت کنید نه با زبان‌های خود». لذا چنانچه بخواهیم ارتباط اجتماعی مؤثر و حمایت اجتماعی را به همراه داشته باشیم، باید بیش از حرف و سخن، رفتار و گفتمان ما تأثیرگذار باشد.

صداقت و صراحت در کلام

یکی از نکاتی که در این زمینه باید مدنظر باشد، توجه به این مسئله است که ما باید برای ارتباطات اجتماعی خود چند محور درنظر بگیریم. اگر ما می‌خواهیم ارتباط اجتماعی مؤثر، سازنده و پویا داشته باشیم که بر سلامت روان ما تأثیرگذار باشد، باید صداقت و بلاغت را در کلام داشته باشیم یعنی هر اندازه که ما در گفتار خود صداقت داشته باشیم، باعث می‌شود که طرف مقابل به ما اعتماد کند و این مسئله در نوع تعاملات اجتماعی ما تأثیرگذار خواهد بود. همچنین، کلامی که صراحت داشته و به درستی بیان شود نیز در این زمینه مؤثر است. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا؛ ای کسانی که ایمان آورده‏ اید از خدا پروا دارید و سخنی استوار گویید».

در فرهنگ ما موضوع تعارفات مقداری بیشتر از دیگر فرهنگ‌هاست. برای اینکه بتوانیم ارتباطات اجتماعی مؤثری داشته باشیم باید تعارفات را کنار بگذاریم و به صورت محکم، با صداقت و با صراحت گفت‌وگو کنیم و در کنار این مسئله احساسات و عواطف خود را نیز نشان دهیم و به طرف مقابل فرصت دهیم تا سخنان خود را هر چند برخلاف میل و مخالف ما باشد، بیان کند. در قرآن کریم آمده است: «الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِکَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ؛ به سخن گوش فرامی‏ دهند و بهترین آن را پیروی می‌کنند اینانند که خدایشان راه نموده و اینانند همان خردمندان».

امروزه در تعاملات اجتماعی به یک سری شاخص‌ها نیاز داریم تا بتوانیم ارتباطات اجتماعی خود را بهبود ببخشیم. ما در تعاملات خود باید به دنبال یافتن نقاط مشترک باشیم و نسبت به این زمینه‌های مشترک خود در تعاملات اجتماعی صحبت کنیم. لذا باید بتوانیم براساس این مسئله همدلی و همدردی بیشتری را نیز داشته باشیم. البته این مسئله نیازمند آن است که سیستم روحی افراد مخاطب خود را بشناسیم و بتوانیم براساس بافت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی این افراد صحبت کنیم و بیانات خود را براساس میزان معرفت افراد و گروه‌های مختلف ارائه دهیم. پیامبر(ص) می‌فرمایند: «نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلَی‌ قَدْرِ عُقُولِهِمْ؛ ما پیامبران با مردمان بقدردرک و فهمشان با آنان سخن می‌گوئیم». لذا باید تعابیر خود را براساس معرفت و خرد افراد تنظیم کنیم. قرآن کریم نیز در این زمینه می‌فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ؛ و ما هیچ پیامبری را جز به زبان قومش نفرستادیم تا (حقایق را) برای آنان بیان کند».

لذا توجه به بافت مخاطبان بسیار مهم است. امروز برخی از مسئولان کشور که در منطقه‌ای حضور پیدا می‌کنند، به دلیل عدم آگاهی از بافت منطقه تعابیری به کار می‌برند که شاید باعث ایجاد سوء تفاهم شود. لذا این نکته بسیار مهم است که بتوانیم براساس بافت فرهنگی، اجتماعی و خرد و فهم و میزان دانش و آگاهی مخاطبان خود ارتباطات اجتماعی را با دیگران برقرار کنیم.

یکی از نکات مؤثر در بحث ارتباط اجتماعی، موضوع اعتماد به نفس است. زمانی که بین نوجوانان و کودکان ارتباطات اجتماعی بیشتری وجود دارد، آن‌ها در زمان بزرگسالی اعتماد به نفس و عزت نفس بیشتری نیز خواهند داشت؛ چراکه ایشان در موقعیت‌های مختلف می‌توانند خود را در مراحل مختلف رشد با چالش‌های فراوان آشنا کرده و به اعتماد به نفس و عزت نقس بیشتری برسند که این مسئله نیز از آثار ارتباطات اجتماعی سالم و مؤثر است.

نکته مهم دیگری که در بحث ارتباطات اجتماعی مطرح می‌شود، مسئله بروز و ظهور شبکه‌های مجازی و اجتماعی است که تأثیر فراوانی در نحوه ارتباطات اجتماعی ما دارد یعنی امروزه نحوه تعاملات و ارتباطات اجتماعی ما به دلیل بروز شبکه‌های اجتماعی با دهه‌های گذشته بسیار متفاوت است و براساس داده‌ها، محتوا و اطلاعاتی که دریافت می‌کنیم، تعاملات اجتماعی ما به سمت مجازی شدن پیش می‌رود که البته این مسئله خود دارای برکاتی نیز است اما آثار زیانباری نیز دارد. یعنی چنانچه بخواهیم ارتباطات اجتماعی خود را به فضای مجازی معطوف کنیم، ضرر خواهیم کرد. تأثیری که ارتباطات اجتماعی در سلامت روان دارند، در فضای فیزیکی ایجاد می‌شود. فضای مجازی به دلیل اینکه شرایط حضور افراد در آن محیا نیست، بعضا زیان‌بار است؛ چراکه دوری از فضای مجازی که بدان عادت کرده‌ایم انسان را دچار نوعی تنهایی و انزوا خواهد کرد.

تأثیرات فضای مجازی در ارتباطات

افرادی که تمامی تعاملات اجتماعی خود را در این فضا انجام می‌دهند، باید بدانند که این فضا ممکن است تأثیرات منفی فراوانی در سلامت روان آن‌ها ایجاد کند. در فضای مجازی بعضا امکان شناخته شدن حقیقت از غیر حقیقت وجود ندارد. دوست‌یابی‌ها و ایجاد گروه‌های مختلف در فضای مجازی قابل اعتماد نیستند. مبنای ارتباطات اجتماعی مؤثر باید براساس اعتماد باشد. زمانی که بتوانیم اعتماد را جلب کنیم، قطعا می‌توانیم ارتباط اجتماعی مرثرتری داشته باشیم. زمانی که اعتماد وجود نداشته باشد، هرچقدر که تلاش کنیم تا نسبت به حذب افراد و جلب حمایت اجتماعی ایشان اقدام کنیم، با شکست مواجه خواهیم شد. جامعه ما امروز نیازمند آن است که به نوعی نظم اجتماعی دست پیدا کند که این نظم اجتماعی بدون داشتن اعتماد امکان‌پذیر نیست و نمی‌توانیم انسجام اجتماعی را بدون داشتن اعتماد به دست آوریم که این اعتماد باید به خوبی بین مردم و مسئولان و مربیان و متربیان وجود داشته باشد.

قرآن کریم می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‏‌اید صبر کنید و ایستادگی ورزید و مرزها را نگهبانی کنید و از خدا پروا کنید، امید است که رستگار شوید». مسئله صبر (اجتماعی و فردی) در ارتباطات اجتماعی بسیار مهم است. اگر ما تمامی شاخص‌ها را نیز در ارتباطات اجتماعی لحاظ کنیم، اما بدون داشتن صبر، ارتباطات اجتماعی شکل نمی‌گیرد. امروز ما با سلایق و تفکرات مختلفی در جامعه مواجه هستیم و لازمه برقراری ارتباط میان این سلایق، وجود صبر فردی و اجتماعی در افراد است. هرچقدر بتوانیم صبر را در ارتباطات اجتماعی خود بالاتر ببریم، جامعه پویاتر و منسجم‌تری خواهیم داشت و جامعه‌ای که انسجام بیشتری داشته باشد، از میزان رضایت و شادی بیشتری نیز برخوردار خواهد بود. در این جامعه آسیب‌های اجتماعی نیز کمتر خواهد بود که مبنای این ارتباطات اجتماعی مؤثر باید براساس صبر و شکیبایی و بردباری باشد».

گفت‌وگو از مجتبی افشار